Sposoby na przekazanie majątku w rodzinie i nie tylko

Dzisiaj postaram się opisać kwestię nieodpłatnego dysponowania majątkiem i sposoby na przekazywanie majątku w rodzinie i nie tylko, zapraszam do lektury – notariusz Szczecin.

Na wstępie zauważyć należy, że istnieje wiele sposobów na przekazywanie majątku. Według mnie czynności zmierzające do przekazania majątku najprościej jest podzielić na dwie grupy: mortis causa – na wypadek śmierci oraz inter vivos czyli między żyjącymi. Do czynności mortis causa zaliczyć należy testament, zapis i polecenie, zapis windykacyjny, ale też umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Natomiast czynnościami inter vivos poza wszystkimi innymi dokonywanymi pomiędzy osobami żyjącymi, są umowa darowizny lub umowa o dożywocie.

Czynności mortis causa potraktuję dzisiaj skrótowo, gdyż regulacje kwestii spadkobrania i spisywania ostatniej woli to temat na, co najmniej jeden osobny wpis. Dzisiaj zatem najważniejsze informacje związane ze spisywaniem testamentów, zapisów i poleceń.

Jak nazwa mortis causa wskazuje, są to czynności na wypadek śmierci, co w praktyce oznacza, że osoba spisująca np. testament do końca życia pozostaje właścicielem rzeczy, którą dopiero po swojej śmierci chce przekazać wskazanej przez siebie osobie lub też nie chce, aby konkretna osoba dziedziczyła po niej (wydziedziczenie lub umowa o zrzeczenie się dziedziczenia). Należy jednak pamiętać, że czynności tego rodzaju nie działają jakby to powiedzieć „z automatu” i po śmierci osoby, która spisała testament konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego, bądź to w sądzie spadku bądź od niedawna także u notariusza (u notariusza tylko wtedy, gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni).

Do grupy czynności inter vivos zaliczamy m.in. umowę darowizny oraz umowę dożywocia. O każdej z tych czynności „rozpiszę” się poniżej na początku jednak chciałabym zaznaczyć najważniejszy skutek prawny związany z podpisaniem każdej z tych umów – zbywca z chwilą podpisania czy to umowy darowizny, czy to umowy dożywocia przestaje być właścicielem rzeczy.

Niewątpliwie najbardziej popularną formą przekazywania majątku lub jego składników wybranym przez nas osobom, są umowy darowizny. Jak wskazuje przepis art. 888 kodeksu cywilnego – przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Krótko mówiąc darowizna to swego rodzaju „prezent” i to od darczyńcy zależy kto i w jakim zakresie obejmie jego majątek. Często rodzice jednego z przyszłych małżonków wybierają darowiznę jako sposób przekazania mu majątku, w obawie przed przyszłą wspólnością majątkową. Należy jednak pamiętać, że darowizna nawet po zawarciu związku małżeńskiego może być dokonana na majątek osobisty dziecka – wybór osoby/osób obdarowanych należy do darczyńcy.

Zdarza się, że darczyńca obawia się umowy darowizny ze względu na ewentualną niewdzięczność osoby obdarowanej, dlatego ustawodawca zabezpiecza darczyńcę na dwa sposoby. Po pierwsze darowiznę można odwołać, jeżeli obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności (art. 898 kc). Zatem obdarowany musi liczyć się z ewentualnym odwołaniem darowizny i obowiązkiem zwrotu. Po drugie w umowie darowizny dotyczącej nieruchomości można zapewnić darczyńcy prawo dożywotniego w niej zamieszkiwania poprzez ustanowienie na jego rzecz służebności osobistej mieszkania – zwanej potocznie dożywociem. Ponad wszystko należy jednak pamiętać, że w większości przypadków pomiędzy darującym i obdarowanym występują normalne relacje i do odwołań darowizny dochodzi niezmiernie rzadko.

W praktyce notarialnej często spotykam się z pytaniem o darowiznę na rzecz małoletnich dzieci. Otóż można dokonać darowizna na rzecz małoletnich. Wówczas to, osobami reprezentującymi dzieci są rodzice jako ich ustawowi przedstawiciele, pod warunkiem, iż dzieci pozostają pod ich władzą rodzicielską (czyli jeśli rodzicie nie zostali pozbawienie praw rodzicielskich). W takim przypadku, jeśli darowana została nieruchomość wolna od długów i ciężarów, każdy z rodziców może samodzielnie działać jako przedstawiciel ustawowy dziecka. W przypadku gdy darowana nieruchomość jest obciążona jakimikolwiek prawami lub długami, niezbędne do przyjęcia takiej darowizny jest uzyskanie przez ustawowych przedstawicieli, zgody sądu rodzinnego i opiekuńczego. Darowizny na rzecz małoletnich mają miejsce najczęściej w sytuacji, gdy dochodzi do rozwodu rodziców i nie potrafią oni dojść do konsensusu w kwestiach finansowych. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że rodzic reprezentujący dziecko i zarządzający jego majątkiem może dokonywać tylko czynności zarządzających i zmierzających do zachowania tego majątku, a czynności rozporządzające (np. sprzedaż, obciążenie) mogą być dokonane tylko za zgodą sądu rodzinnego i opiekuńczego.

Coraz częściej zdarza się, że wyzbywamy się majątku właśnie dokonując darowizny na rzecz bliskich w ramach dysponowania tym majątkiem za życia na wypadek śmierci. Jednakże mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że zawierając umowę darowizny, nie uchronimy obdarowanego przed zapłaceniem zachowku, albowiem wartość darowizny uczynionej przez spadkodawcę jest wliczana do masy spadkowej. Zgodnie z art. 991 kc. zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy (darczyńcy, który zmarł), a do spadku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę art. 993 kc. Temat zachowku będę omawiać szerzej przy innej okazji.

W obowiązującym stanie prawnym darowizny dokonane na rzecz małżonka, zstępnych (czyli: naturalni potomkowie osoby np. dzieci, wnuki etc., przysposobione przez niego dzieci, dzieci uznane przez niego jako własne, dzieci pozamałżeńskie), wstępnych (czyli osoby od których się wywodzi: rodzice, dziadkowie, etc., pasierba, rodzeństwa, ojczyma i macochy są zwolnione z podatku od darowizny pod warunkiem zgłoszenia ich w urzędzie skarbowym w terminie sześciu miesięcy od dokonania darowizny. jeżeli darowizna jest dokonana w formie aktu notarialnego obowiązek ten wypełnia notariusz (przesyła wypis aktu notarialnego do Urzędu Skarbowego).

Darowizny na rzecz osób niewymienionych powyżej są opodatkowane podatkiem od spadków i darowizn według różnych stawek w zależności od stopnia pokrewieństwa (przynależności do poszczególnych grup podatkowych), warto więc przed podjęciem decyzji o dokonaniu darowizny skontaktować się z notariuszem, który wyliczy kwotę podatku i doradzi najkorzystniejsze rozwiązanie.

Coraz większą popularnością cieszy się ostatnio także inna forma przekazania majątku jaką jest umowa dożywocia. Zgodnie z treścią art. 908 kc. jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, powinien on w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. W tym przypadku zatem w zamian za przeniesienie własności nieruchomości, nabywca zobowiązuje się zapewnić osobie zbywającej dożywotnie utrzymanie. W przypadku braku jakichkolwiek innych zapisów w umowie, nabywca powinien przyjąć zbywającego jako domownika i zapewnić mu wszelkie środki potrzebne do życia, pielęgnację w chorobie, a także sprawić na swój koszt pogrzeb. Należy zwrócić uwagę, że w treści przepisu mowa jest o nieruchomości, oznacza to, że umową dożywocia możemy przenieść np. prawo do działki, domu lub lokalu, stanowiącego odrębną nieruchomość, ale już nie może ona dotyczyć spółdzielczego prawa do lokalu, gdyż nie jest ono w świetle prawa nieruchomością (spółdzielcze prawa do lokalu należy najpierw przekształcić w lokal stanowiący odrębną nieruchomość).

Przeniesienie własności przy umowie dożywocia następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia, które zostanie wpisane do księgi wieczystej, zatem w przypadku sprzedaży nieruchomości obciążonej prawem dożywocia, nabywca ponosi odpowiedzialność za świadczenia tym prawem objęte.

Do niedawna z tej formy przekazania majątku najczęściej korzystają osoby, które nie mają dzieci, wnuków lub innych bliskich osób, którym mogłyby przekazać majątek, a obawiają się samotności lub nie radzą sobie same ze względu na podeszły wiek lub stan zdrowia i nie stać ich na regularne opłacanie opiekunki lub przebywanie w domu opieki. Jednakże coraz częściej zawierana jest ona także w gronie najbliższej rodziny, albowiem zabezpiecza przed prawem żądania zachowku przez spadkobierców ustawowych zbywającego po jego śmierci (zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy). Umowa dożywocia jest bowiem traktowana przez prawo jak sprzedaż, a ekwiwalentem ceny jest sprawowana dożywotnio opieka. Dlatego też przy umowie dożywocia nabywca nieruchomości obciążony zostanie podatkiem od czynności cywilno-prawnych (płatny u notariusza, który to podatek notariusz Szczecin przekazuje do Urzędu Skarbowego) w wysokości 2% wartości nieruchomości, nie występuje tu natomiast podatek od darowizny.

Tak jak przy umowie darowizny tak też przy umowie dożywocia ustawodawca przewidział różne formy zabezpieczenia stron tej umowy i tak poza wpisaniem prawa dożywocia do księgi wieczystej (art. 910 kc.) zgodnie z art. 914 kc. jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się pomiędzy dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można żądać od stron, aby pozostawały ze sobą nadal w bezpośredniej styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień, a w wyjątkowych sytuacjach sąd może umowę dożywocia rozwiązać.

Mam nadzieję, że wpis okaże się pomocny i choć trochę rozwiał wątpliwości, co do skutków prawnych omówionych czynności (przekazywania majątku) a już niebawem postaram się wyjaśnić kwestie czynności na wypadek śmierci, dziedziczenia, zachowku i postępowania spadkowego.